فلسفه برای همگان
نوشته های مرتبط
سفر دوم کتاب اسفار درباره “جواهر و اعراض” (مقولات) است. ملاصدرا بحث درباره “اعراض” را بر بحثِ “جواهر” مقدم می دارد. وی در این زمینه می نویسد: ترتیب طبیعی چنین اقتضا دارد که مباحث مربوط به “جواهر” و مباحث آنها بر مباحثِ اعراض و اقسامشان مقدم گردد. ولی ما بحث از جواهر را به دو دلیل به تأخیر انداختیم:
دلیل اول: بیشتر احوال جواهر جز با اصول مقرر در احکام اعراض مُبَرهن نمی گردند.
دلیل دوم: اگر بخواهیم نسبتِ “معرفت جواهر” را به “علم الهی و علم مفارقات” از یک سو، و “فلسفه اولی” از سوی دیگر بسنجیم، به “علم الهی و علم مفارقات” نزدیک تر خواهد بود و مناسباتش با آن بیشتر خواهد بود. این امر در اعراض معکوس است. مناسبت علم اعراض با فلسفه اولی بیشتر است، تا علم الهی و علم مفارقات. منظور از “علم مفارقات” دانشی است که از ذوات اشیاء و اعیان آن سخن می گوید، و منظور از فلسفه اولی علمی است که از کلیات و مفاهیم عام و اقسام نخستین آنها کاوش می کند. از این رو در ترتیب کلی کتاب، علمِ اعراض قریب به فلسفه اولی و مباحث امور عامه قرار می گیرد، و علم جواهر نزدیک به علم الهی و علم نفس.
به بیان دیگر: جواهر متبوع اعراض اند. ذوات اشیاء و اعیان آنها متبوع مفاهیم مربوط به آنها می باشد. نسبت اعراض به جواهر چون نسبت مفاهیم به ذوات می باشد. نسبت “علمِ اعراض” به “علمِ جواهر” مانند نسبت “فلسفه اولی” به “علم الهی” است. “فلسفه اولی” که از کلیات و مفاهیم عام بحث می کند، و علم الهی که از ذوات اشیاء و اعیان آنها سخن می گوید. چنانکه فلسفه مذکور را بر علم الهی مقدم می دارند، ملاصدرا نیز علم اعراض و مباحث آن را بر علم جواهر و مباحث آن مقدم داشته است.
این بخش از اسفار از یک مقدمه و چند فن تشکیل شده است.
مقدمه درباره تعداد مقولات است. ملا صدرا در آغاز این مقدمه می نویسد: «مقولات نزد فلاسفه ده قسم است. یک جوهر و نه عرض. اعراض نه گانه عبارتند از: کم، کیف، اضافه، أین، وضع، ملک، ان یفعل، ان ینفعل.» آنگاه چهار مبحث مطرح می کند:
اول: هر یک از مقولات جنس چیزهایی هستند که در ذیل آنها قرار می گیرند.
دوم: نسبت امری مستقل نیست، و ماهیتی جداگانه ندارد. تعقل آن به خودی خود با قطع نظر از منسوب و منسوب الیه ممکن نیست. همچنین تجرید آن در عقل از منتسبین امکان ندارد.
سوم: مقوله ای خارج از این ده قسم وجود ندارد.
چهارم: این مبحث درباره کیفیت انقسام مقولات به انواع آن است.
فن اول درباره مقوله “کمّ” است. در این فن از اثبات وجود “کمّ” و اقسام آن و اثبات عرض بودنش سخن رفته است. این فن شامل شانزده فصل است.
فن دوم درباره مقوله “کیف” است. این فن مشتمل بر یک مقدمه و چهار قسم است. مقدمه در تعریف “کیف” و بیان اقسام چهارگانه آنست. کیفیات به چهار قسم تقسیم می شوند: کیفیات محسوسه، کیفیات نفسانی، کیفیات مختص به کمیات، کیفیات استعدادی. اعتماد در این تقسیم بر استقراء می باشد.
فن سوم درباره بقیه مقولات عرضی است. این فنّ در دو مقاله عرضه شده است: مقاله اول در مضاف. مقاله دوم در باقی مقولات (أین، متی، وضع، جده) هر یک از این مقولات طی چند فصل ارائه شده است.
فن چهارم در بحث از احکام جواهر و اقسام نخستین آن می باشد. ملاصدرا بر این نظر است که جواهر از عوارض “موجود بما هو موجود” است. از این رو سزاوار است که بحث از آن در “علم کلی” مذکور افتد. منظور از “علم کلی” دانشی است که از عوارض موجود بحث می کند. در این علم نظر به خصوصیات اشیاء [و مختصات آنها] نیست.
ملاصدرا می گوید: این فن از یک مقدمه و چند مطلب ترکیب یافته است، ولی سرانجام جز یک مطلب نمی آورد. آن هم مطلب اول است.
مطلب اول در بیان احکام جواهر است. این مطلب از چند فن تشکیل شده است. برای اینکه با فن های گذشته که سر شاخه بودند مشتبه نشود، با حروفی آنها را متمایز می کنیم:
“الف/فنّ” اول در جوهر بودن اجسام طبیعی است.
“ب/فنّ” دوم در بحث از ماهیت و حقیقت هیولی است. این فن خود متشکل از هفت فصل است.
“ج/فنّ” سوم در تصاحب و همراهی هیولی و صورت است. این تصاحب مبتنی بر علاقه ذاتی است. در این فن شش فصل وجود دارد.
“د/فنّ” چهارم در اثبات طبایع مختص اجسام است. در این فن به جوهر بودن صورت های منوع اجسام اشاره شده است. این فن مرکب از یازده فصل می باشد.
“ه/فنّ” پنجم در نحو و شکل وجود اجسام طبیعی است. وجود این اجسام جز بر سبیل تجدد و انقضاء و حدوث استمراری نیست. برای آنها دوام و بقائی متصور نیست.
“و/فنّ” ششم از علمِ جواهر در مبادی و اسباب علمِ طبیعیات است. این مبادی را عالِم طبیعی از عالِم الهی فرا می گیرد و می پذیرد. پذیرش و قبول عالم طبیعی به صورت حکایت و تسلیم است. اما اثبات این مبادی و اقامه برهان بر آنها بر عهده عالم ربانی است. عالم ربانی آنها را از خداوند به واسطه فرشتگان مقربش دریافت می کند. این فرشتگان وسائط امر خداوند در میان خلق او هستند. در این فن هجده فصل وجود دارد.
مسعود تلخابی
