فلسفه برای همگان
نوشته های مرتبط
گاهی “تعقل” را چنین تعریف می کنند: «ادراک کلیات.»
آنچه از تعقل حاصل می شود، “معقول” نام می گیرد. “معقولات” یا “ادراکات کلی” بر دو قسم اند: معقولات اولیه و معقولات ثانویه.
“معقولات ثانویه” خود بر دو نوع تقسیم می شوند:
الف – معقولات ثانویه منطقی
ب – معقولات ثانویه فلسفی
“معقولات اولیه” آن ادراکات کلی است که ما بإزاء خارجی و عینی دارد. مانند مفهوم کلی انسان، اسب، حیوان و … این مفاهیم در خارج دارای وجود فی نفسه می باشند. این وجود فی نفسه (=وجود مستقل و وجود محمولی) می‌تواند متعلق به غیر و برای غیر باشد، مانند گرما و سرما که هر یک دارای وجود خاص خود هستند و ما بازاء خارجی دارند. مثلا گرمی یک جسم، چیزی است غیر از خود آن جسم که در خارج بر آن عارض می شود، و آن را گرم می سازد. کلیه مفاهیم ماهوی از این قبیل هستند.
این دسته از مفاهیم هم اتصافشان خارجی است – یعنی وصف برای اشیا خارجی هستند – و هم عروضشان خارجی است، یعنی در خارج عارض بر موضوعشان می‌شوند.
معقولات ثانیه منطقی آن ادراکات کلی است که مصادیق شان در عالم ذهن است مانند: مفهوم کلی، جزئی، معرف، حجت، قضیه و … این مفاهیم وصف امور ذهنی می باشد و هرگز قابل حمل بر امور خارجی نمی‌باشد. بنابراین معقولات ثانیه منطقی مفاهیمی هستند که اتصافشان ذهنی است یعنی وصف برای مفاهیم ذهنی هستند، نه امور عینی و خارجی. هر چه اتصافش ذهنی باشد، عروضش نیز لاجرم ذهنی خواهد بود. یعنی در ذهن عارض بر موضوع خود می شود، نه در خارج. زیرا معنا ندارد وقتی موضوع، یک امر ذهنی است، وصف در خارج عارض بر آن شود.
معقولات ثانیه فلسفی آن دسته از مفاهیم و ادراکات کلی است که ما بازاء خارجی و وجود فی نفسه و مستقل ندارد، بلکه موجود به وجود موضوعش است. این دسته از مفاهیم با تحلیل عقلی از امور خارجی انتزاع می شوند، و وجودی جدا از منشأ انتزاعشان ندارند، مانند مفهوم علت و معلول. وقتی گفته می شود: «آتش علت حرارت است.» و «حرارت معلول آتش است.» چنین نیست که در خارج غیر از آتش و حرارت دو چیز دیگر هم وجود داشته باشد، به نام علت و معلول، که بر روی هم چهار چیز شوند. آنچه در خارج هست همان آتش است، که به لحاظ رابطه خاصی که با حرارت دارد، مفهوم “علت” از آن انتزاع می شود، و بر آن حمل می گردد. “علت” گرچه وصف برای آتش خارجی است، ولی یک وجود فی نفسه و مستقل ندارد، که در خارج عارض بر آتش شده باشد، و به اصطلاح عروضش خارجی باشد. این ذهن است که این وصف را انتزاع می کند و بر آتش حمل می کند. همه مفاهیم فلسفی چون “وجود و عدم”، “شیئیت”، “امکان و وجوب و امتناع”، “علت و معلول”، “قوه و فعل”، “حدوث و قدم” و … از این قبیل هستند.
بنابرین دستاورد تعقلات بشری در سه مرتبه قرار می گیرد: معقولات اولیه – معقولات ثانیه منطقی – معقولات ثانیه فلسفی.
مسعود تلخابی
