فلسفه برای همگان
نوشته های مرتبط
مقدمه:
در زنجان از اواسط قرن سیزدهم هجری قمری تا نیمه دوم قرن چهاردهم حوزه علمیه پر رونقی وجود داشت. در این حوزه، علوم عقلی، در کنار علوم نقلی تدریس و تحصیل می شد. حوزه علوم عقلی و فلسفی زنجان را در این ایام به سه دوره می توان تقسیم کرد:
اول – دوران تأسیس
دوم – دوران شکوفایی
سوم – دوران افول
در دوره تاسیس با عالمانی مواجه هستیم که دارای دانش فلسفی هم هستند. دوران شکوفایی با حضور شاگردان مکتب تهران شکل می گیرد. دوره افول را شاگردان طبقه اخیر تشکیل می دهند. بعدِ دوره سوم حوزه فلسفی زنجان به عوامل و دلایلی که خواهیم آورد به آستانه غروب می رسد.
1 – دوران تأسیس
در دوره تأسیس عالمانی با دانش فلسفی در زنجان حضور دارند و بیش تر به مباحثات و تالیفات فلسفی اشتغال دارند. البته صبغه فقهی بیشتر این افراد غالب است. در اینکه آیا این افراد حوزه تدریس فلسفه داشته اند یا نه؟ اطلاعی نداریم. افراد این دوره اغلب شاگردان مکتب سبزوار هستند، و نزد حاج ملا هادی سبزواری و پسرش تحصیل کرده اند.
عالمان فلسفه دان این دوره، دو گروه را تشکیل می دهند:
گروه اول که تقدم زمانی دارند عبارتند از:
آخوند ملا علی قارپوز آبادی (1209 – 1290)
ملا فضل الله زرین آبادی (1235 – 1328)
میرزا ابوالقاسم مجتهد (1222 – 1293)
و افراد گروه دوم عبارتند از:
فرزندان میرزا ابوالقاسم مجتهد. میرزا ابوالقاسم سه پسر داشت: میرزا ابوالمکارم (1255 – 1329) / میرزا ابوطالب (1259 – 1329) / میرزا ابوعبدالله (1262 – 1313).
و آخوند ملا قربانعلی زنجانی (1235 – 1328)
2 – دوران شکوفایی
دوران شکوفایی با میرزا مجید حکمی آغاز می شود. در این دوره، طبقه ای از فیلسوفان در زنجان شکل می گیرند که شاگردان مکتب تهران هستند، و نزد میرزا ابوالحسن جلوه و آقا محمد رضا قمشه ای و ملا علی زنوزی و میرزا حسین سبزواری تلمذ کرده اند. افراد این طبقه عبارتند از:
مقدس زنجانی (ملا محمد حسین مقدس زنجانی) (؟ – 1310)
ملا محمد حسن (شیخ محمد حسن زنجانی) (1252 – 1344)
میرزا مجید حکمی (1255 – 1324)
آخوند ملا سبزعلی (1260 – 1329 یا 1325)
میرزا ابراهیم حکمی (ارثماطیقی) (1272 – 1351)
آقا سید باقر زرندی (1276 – )
حاج سید محمد موسوی (1284 – 1355)
شیخ فیاض سرخه دیزجی (1285 – 1360)
حاج میرزا مهدی موسوی میرزایی (1296 – 1359)
3 – دوران افول
دوران افول را شاگردان طبقه پیشین تشکیل می دهند. در این دوره افاضل زیادی حضور دارند. طالبان علم در این دوره بر خلافِ دوره پیشین که برای تحصیل علوم عقلی به تهران می رفتند و علوم نقلی را در نجف تحصیل می کردند نیازی برای رفتن به تهران احساس نمی کنند، و علوم عقلی را در زنجان فرا می گیرند. مشاهیر این طبقه عبارتند از:
شیخ حسین دین محمدی (1292 – 1376 ه.ق و 1348 ه. ش)
آقا میرزا احمد زنجانی (1296 – 1352)
حاج میرزا مهدی [مجتهد معروف زنجان] (1296 – 1359)
میرزا عبدالله زنجانی (1300 – ؟ )
سید محمود نظام الدین حسینی زنجانی (1303 – ؟)
شیخ فضل الله (شیخ الاسلام زنجانی) (1303 – 1374 ه ق و 1333ه.ش)
شیخ عبدالکریم زنجانی (1303 – 1389 ه.ق و 1348 ه.ش)
شیخ براتعلی (1308 – 1336 ه.ش)
ابو عبدالله زنجانی (1309 – 1360)
حاج سید محمود حسینی موسوی [زنجانی] (1309 – 1374)
شیخ بهاءالدین لاهیجی (1313 – ؟)
شاهزاده [عبدالمجید میرزا] (1316 – 1351)
آیة الله حاج سید ابوالفضل زنجانی (1317 – 1413)
آیة الله حاج سید رضا زنجانی (1320 – 1403 ه.ق) (۱۲۸۱ – ۱۳۶۲)
ابن قناد (آقا سید حسین) (؟ – بعد از 1330)
آقا نجفی [=زنجانی] [= حاج سید حسین میرزایی] (1322 – ؟)
شیخ اسدالله زنجانی (؟ – 1371 ه.ق و 1331 ه.ش)
میرزا علی اصغر زنجانی (؟ – ؟)
سید ابوالفضل بن محمد (1368 – 1412)
ملا گنجعلی (1377 ه.ق و 1277 ه.ش – 1355 ه.ق و 1315 ه.ش)
آقا میرزا علی اصغر فصاحتی [مطول گو] (؟ – 1376)
حاج میرزا فتحعلی شریفیان (؟ – ؟)
شیخ حسین کلامی (؟ – ؟)
آقا شفیع خلخالی [والد حاج آقا سعید] (؟ – ؟)
سید بهاء الدین اسماعیلی [متخلص به “بهائی”]
شیخ احمد صدری [متخلص به “خادم”]
سید اسماعیل خوئینی (1310 – ؟)
سید عباس ریاضی
محمد امیدی [عاصم]
آقا سید رضی قطب
آقا میرزا هادی قطب
آقا سید جواد زنجانی
4 – مشخصات بارز حوزه فلسفی زنجان
حوزه فلسفی زنجان، مختصاتی دارد که می توان در موارد زیر بدانها اشاره کرد:
4 – 1 – توجه به ریاضیات
این توجه را می شود در آثار و افکار میرزا ابوالقاسم مجتهد و میرزا ابراهیم حکمی دید. بسیاری در آن ایام برای تحصیل ریاضیات به زنجان می آمدند. آیة الله میرزا ابوالحسن رفیعی قزوینی ریاضیات را نزد میرزا ابراهیم حکمی خوانده است.
4 – 2 – تمایلات به حکمت اشراق
میرزا عبدالله و میرزا مجید تمایلات عرفانی و اشراقی داشته اند.
4 – 3 – توجه به طبیعیات
میرزا ابراهیم رساله ای درباره نسبت ارتفاع کوه های بلند با قطر زمین دارد.
4 – 4 – فلسفه سیاسی
نگاه های سیاسی خاصی (=فلسفه سیاسی) در میان افراد این طبقات سه گانه وجود داشته است. میرزا ابوالمکارم طرفدار مشروطیت بود. آخوند ملا قربانعلی از مخالفان مشروطیت بود. شیخ ابراهیم زنجانی طرفدار مشروطیت و از افراد تأثیر گذار در سیاست آن روزگار بود. بعد ها آیة الله حاج سید ابوالفضل زنجانی و آیة الله حاج سید رضا زنجانی هستند که از افراد شاخص عرصه سیاست دوره های اخیر به شمار می آیند. آیة الله حاج سید رضا زنجانی از بنیانگذاران “نهضت مقاومت ملی” بود، و رهبری آن را برعهده داشت.
4 – 5 – توجه به آثار غیر ایرانی (اعم از عربی و غربی) و ترجمه آنها
4 – 6 – توجه به اخلاق
میرزا ابوطالب “طهارة الأعراق” ابوعلی مسکویه را ترجمه کرد، و با نام “کیمیای سعادت” منتشر نمود.
4 – 7 – فلسفه تطبیقی
یکی از کتاب های حاج شیخ عبدالکریم زنجانی “الدروس الفلسفیه” است، که در دو جلد منتشر شده است. این کتاب مهمترین اثر وی در زمینه فلسفه و علوم عقلی است. جلد اول این کتاب، مقایسه‌ای است بین فلسفه اسلامی و فلسفه یونان که از راه برهان و دلایل عقلی و حسی، برتری فلسفه اسلامی را ثابت نموده است. جلد دوم، مقایسه‌ای است بین فلسفه اسلامی و فلسفه جدید و عقاید فیلسوفان غربی، مانند «دکارت»، «بیکن»، «کانت»، «داروین» و «آلبرت اینشتین» که آنها را مورد نقد و تحلیل قرار داده است. جلد اول این کتاب در سال ۱۹۴۰ م در نجف چاپ شد.
4 – 8 – وجود مخالفان فلسفه ملا صدرا
شیخ فیاض و میرزا فضل الله زنجانی از مخالفان فلسفه ملا صدرا بودند و رساله هایی در رد آراء ملاصدرا می نگاشتند. این دو از قائلین به اصالت ماهیت اند.
4 – 9 – وجود موافقان فلسفه ملا صدرا
میرزا مجید و ابو عبدالله زنجانی (برادر میرزا فضل الله زنجانی) از موافقان ملا صدرا بودند. ابوعبدالله کتابی به زبان عربی با نام «الفیلسوف الفارسی الکبیر» در معرفی ملاصدرا نگاشت.
4 – 10 – شعر
افراد این طبقات گاهی اشعاری می سرودند. سه بیت زیر از اشعار میرزا مجید حکمی است:
قطره بگریست که از بحر جدائیم همه
بحر بر قطره بخندید که ماییم همه
باری از نکته توحید اگر آگاهی
جز خدا چون دگری نیست خداییم همه
دیده دایره از نقطه جدا چون گردد
همچو آن دایره از نقطه جداییم همه
4 – 11 – پذیرش تنوع فرهنگی
4 – 12 – توجه به علم هیأت
“سید محمود نظام الدین حسینی زنجانی” از اساتید مرحوم آیة الله صائنی از متبحرین در علم هیأت به شمار می آمد.
5 – عوامل افول
افول حوزه فلسفی زنجان در این دوره عللی داشت که موارد زیر از جمله آنها است:
اول – افراد برجسته این طبقه زنجان را محل اقامت خویش قرار ندادند و در نجف و غیره مقیم شدند، مانند حاج شیخ عبدالکریم زنجانی.
دوم – این طبقه حوزه تدریس عمومی فلسفه تشکیل ندادند، و بیشتر به مباحثات و تالیفات اشتغال داشتند. دلیل این امر کاهش فزاینده طالبان فلسفه و علوم عقلی است. این امر، اختصاص به زنجان نداشت در شهرهای دیگر نیز این اتفاق افتاد. علوم جدید وارد می‌شد و علوم عقلی سابق را تحت الشعاع قرار می داد، و به چالش می کشید.
سوم – این طبقه علاوه بر داشتن وجهه فلسفی، وجوه فقهی و ادبی هم داشتند و هم خویش را مصروف تدوین فقه و ادبیات کردند.
چهارم – بی توجهی تاریخی متشرعین به فلسفه مزید بر علل مذکور بود.
پنجم – یکی از مهمترین عواملی که باعث از میان رفتن حوزه فلسفی زنجان شد این بود که اساتید دوران شکوفایی چون وجوهات نمی‌گرفتند به شاگردانشان نیز چیزی نمی دادند. این عدم تأمین مالی در طبقه اساتید و شاگردان بسیاری را از این حلقه ها گریزان می‌کرد.
مسعود تلخابی
