فلسفه برای همگان
نوشته های مرتبط
فخر رازی، کتابِ “المباحث المشرقیه” را به سه فصل اصلی تقسیم کرده است.
او از هر فصل تعبیر به “کتاب” می کند.
وی در مقدمه “المباحث المشرقیه” چنین آورده است: «انا رتبنا هذا المجموع على ثلاث كُتُب.» [ما این مجموعه را در سه کتاب ترتیب دادیم و تنظیم کردیم.]
کتاب اول درباره “امور عامه” است، و شامل مباحث “وجود و عدم”، “ماهیت”، “وحدت و کثرت”، “امکان و وجوب” و “قدم و حدوث” می شود.
فخر رازی می نویسد: «به ثبوت پیوسته است که هر آنچه اعم باشد، علم ما بدان اکمل و اتمّ خواهد بود. چون “وجود”، اعمِّ امور است، ناگزیر در “کتاب نخست” بحث را از “وجود” و خواص و احکام آن شروع کردیم.
سپس، از مقابل وجود، یعنی عدم سخن گفتیم.
آنگاه از آنچه در عموم و شمول به وجود نزدیک است بحث کردیم؛ یعنی “ماهیت” و “وحدت و کثرت”.
بعد از آن به “واجب و ممکن” پرداختیم. موجود در تقسیم نخستین به آن دو (واجب و ممکن) منقسم می شود. سخن را درباره حقائق و خواص و احکام آن دو، به تمام بیان کردیم.
سرانجام به مبحث “حدوث و قدم” منتقل شدیم. تقسیم موجود به “حادث و قدیم” از انقسام های نخستینِ موجود می باشد.»
کتاب دوم درباره اقسام ممکنات است.
مؤلف کتاب می نویسد: «ممکن در تقسیم نخستین به “جوهر و عرض” منقسم می شود. از این رو آن دو را آوردیم و خواص مشترکشان را ذکر کردیم. آنگاه به خواص هر یک به صورت جداگانه پرداختیم. جوهر را از آن جهت که جوهر است و عرض را نیز همچنین.»
این کتاب (یعنی بخش) شامل یک مقدمه و دو “جمله” می شود. وی در این بخش از “فصل” تعبیر به “جمله” می کند.
مقدمه شامل خواص جوهر و عرض می باشد. جوهر از آن جهت که جوهر است، و عرض از آن جهت که عرض است.
“جمله اول” درباره “اعراض” و احکام آن است.
فخر رازی می گوید: جمله مشتمل بر احکام اعراض را مقدم داشتیم. در این جمله (فصل) مقولات نه گانه یعنی اعراض را آوردیم.
این “جمله” بر پنج فنّ منقسم می شود:
فن اول – در کمّ و احکام و اقسام آن
فن دوم – در کیف و احکام آن
فن سوم – در مقولات نسبیه در این فن مقلات نسبی با این ترتیب مورد بحث قرار گرفته اند: اضافه، وضع، أين، متی، جده، أن یفعل و أن ینفعل.
فن چهارم – علت و معلول
فن پنجم – حرکت و اقسام آن
فخر رازی در وجه آوردن مباحث علیت و حرکت در این بخش چنین آورده است: «چون در مقوله “أن یفعل” نظر کردیم، چنین یافتیم که آن “تأثیرِ علت در شیئ” است، و مقوله “أن ینفعل” چیزی جز “حرکت” نیست. از این رو، فن چهارم و پنجم را به ترتیب به بحثِ “علت و معلول” و “حرکت و اقسام آن” اختصاص دادیم.»
جمله دوم مشتمل بر احکام جواهر می باشد. این بخش شامل سه فن است:
فن اول – جسم و احوال آن
فن دوم – نفس
فن سوم – عقل
کتاب سوم در الهیات محض است. این کتاب مشتمل بر چهار باب است:
باب اول – اثبات وجود خدا و وحدت او
باب دوم – صفات خداوند
باب سوم – افعال خداوند
باب چهارم – نبوت و خواص نبی و ضرورت وجود نبی.
نبوت معلول “بَعث” و “وَحی” است. این دو از شؤون خداوند هستند. بنابرین مبحث نبوت از مباحث الهیات خواهد بود.
مسعود تلخابی
