خانه / قلمرو های فلسفه / تاریخ فلسفه / جغرافیا گرایی؛ نگاه علی (ع)

جغرافیا گرایی؛ نگاه علی (ع)

علی (ع) در چهار جای نهج البلاغه به صراحت از تأثير محيط طبيعى در وضع مردم سخن گفته است. در دو جا از “بصره” و شرایط جغرافیایی آن و ارتباط آن با روحیات مردمش، و در جای دیگر از شرایط طبیعی “حجاز” سخن می گوید. در جایِ چهارم، ارتباط خاک را با نوع شخصیت افراد توصیف می کند.
در دو جا، درباره محیط طبیعی بصره و ارتباط آن با روحیات مردم آن سخن به میان آمده است. یکی در خطبه 13 و دیگری در خطبه 14.
در خطبه سیزده (13) چنین آمده است: «كُنْتُمْ جُنْدَ الْمَرْأَةِ، وَ أَتْبَاعَ الْبَهِيمَةِ، رَغَا فَأَجَبْتُمْ، وَ عُقِرَ فَهَرَبْتُمْ، أَخْلَاقُكُمْ دِقَاقٌ، وَ عَهْدُكُمْ شِقَاقٌ وَ دِينُكُمْ نِفَاقٌ، وَ مَاؤُكُمْ زُعَاقٌ، وَ الْمُقِيمُ بَيْنَ أَظْهُرِكُمْ مُرْتَهَنٌ بِذَنْبِهِ، وَ الشَّاخِصُ عَنْكُمْ مُتَدَارَكٌ بِرَحْمَةٍ مِنْ رَبِّهِ، كَأَنِّي بِمَسْجِدِكُمْ كَجُؤْجُؤِ سَفِينَةٍ قَدْ بَعَثَ اللَّهُ عَلَيْهَا الْعَذَابَ مِنْ فَوْقِهَا وَ مِنْ تَحْتِهَا وَ غَرِقَ مَنْ فِي ضِمْنِهَا.» [شما سپاهيان آن زن بوديد، و پيروان آن ستور. كه چون بانگ كرد اجابتش كرديد، و چون كشته شد روى به گريز نهاديد. خلق و خويتان همه فرومايگى است. پيمانهايتان گسستنى است، و دينتان دورويى است، و آبتان شور است. آن كس كه در ميان شما زيست كند گرفتار كيفر گناه خويش است. و آنكه از ميان شما رخت بربندد، به رحمت پروردگارش رسيده است. گويى مسجد شما را مى ‏بينم، كه چون سينه كشتى است بر روى دريا، زيرا شهرتان در گرداب عذابى كه خداوند از فرازش و فرودش فرستاده، گرفتار است و همه ساكنان آن غرق شده‏ اند.] این خطبه در روایتی دیگر چنین آمده است: «بِلَادُكُمْ أَنْتَنُ بِلَادِ اللَّهِ تُرْبَةً، أَقْرَبُهَا مِنَ الْمَاءِ وَ أَبْعَدُهَا مِنَ السَّمَاءِ، وَ بِهَا تِسْعَةُ أَعْشَارِ الشَّرِّ: الْمُحْتَبَسُ فِيهَا بِذَنْبِهِ، وَ الْخَارِجُ بِعَفْوِ اللَّهِ، كَأَنِّي أَنْظُرُ إِلَى قَرْيَتِكُمْ هَذِهِ قَدْ طَبَّقَهَا الْمَاءُ حَتَّى مَا يُرَى مِنْهَا إِلَّا شُرَفُ الْمَسْجِدِ كَأَنَّهُ جُؤْجُؤُ طَيْرٍ فِي لُجَّةِ بَحْرٍ.» [خاك شهر شما بد بوترين خاكهاست، از همه جا به آب نزديك‏تر و از آسمان دورتر، و نه دهم شرّ و فساد در شهر شما نهفته است، كسى كه در شهر شما باشد گرفتار گناه، و آن كه بيرون رود در پناه عفو خداست. گويى شهر شما را مى‏ نگرم كه غرق شده، و آب آن را فرا گرفته. چيزى از آن ديده نمى ‏شود، مگر جاهاى بلند مسجد، مانند سينه مرغ بر روى امواج آب دريا.] علی (ع) در این خطبه مشخصات محیط طبیعی بصره را چنین گزارش می کند:
1- دارای آب شور.
2 – نزديكى به آب.
3 – كثافت و بدبوئى زمين كه مجاور آب است.
4 – گودى زمين.
در کلام چهاردهم نهج البلاغه آمده است: «أَرْضُكُمْ قَرِيبَةٌ مِنَ الْمَاءِ بَعِيدَةٌ مِنَ السَّمَاءِ، خَفَّتْ عُقُولُكُمْ وَ سَفِهَتْ حُلُومُكُمْ، فَأَنْتُمْ غَرَضٌ لِنَابِلٍ وَ أُكْلَةٌ لِآكِلٍ، وَ فَرِيسَةٌ لِصَائِلٍ.» [سرزمينتان به آب نزديك است و از آسمان دور. مردمى سبك عقل هستيد و بردباريتان سفيهانه. آماج هر تير بلاييد، و طعمه هر خورنده، و شكار هر كس كه بر شما تاخت آورد.] در خطبه 26 اهل حجاز را توصیف می کند. در آنجا می فرماید: «وَ أَنْتُمْ مَعْشَرَ الْعَرَبِ عَلَى شَرِّ دِينٍ وَ فِي شَرِّ دَارٍ، مُنِيخُونَ بَيْنَ حِجَارَةٍ خُشْنٍ، وَ حَيَّاتٍ صُمٍّ، تَشْرَبُونَ الْكَدِرَ، وَ تَأْكُلُونَ الْجَشِبَ، وَ تَسْفِكُونَ دِمَاءَكُمْ، وَ تَقْطَعُونَ أَرْحَامَكُمْ، الْأَصْنَامُ فِيكُمْ مَنْصُوبَةٌ، وَ الْآثَامُ بِكُمْ مَعْصُوبَةٌ.» [و شما اى جماعت عربها، پيش از آن، بدترين آيين را داشتيد، و در بدترين جايها به سر مى‏ برديد، و در زمينهاى سنگلاخ و ناهموار مى ‏زيستيد، و با مارهاى سخت و كرّ هم خانه بوديد، آبى تيره و ناگوار مى ‏نوشيديد، و طعامى درشت‏ و خشن مى‏ خورديد، و خون يكديگر مى‏ ريختيد، و از خويش و پيوند بريده بوديد. بتان در ميان شما برپا بودند، و خود غرقه گناه بوديد.] ذعلب يمانى از احمد بن قتيبه از عبد الله بن يزيد از مالك بن دحيه روايت مى ‏كند كه گفت: ما نزد امير المؤمنين (ع) بوديم. در آنجا از اختلاف مردم سخن رفت و آن حضرت فرمود: «إِنَّمَا فَرَّقَ بَيْنَهُمْ مَبَادِئُ طِينِهِمْ وَ ذَلِكَ أَنَّهُمْ كَانُوا فِلْقَةً مِنْ سَبَخِ أَرْضٍ وَ عَذْبِهَا وَ حَزْنِ تُرْبَةٍ وَ سَهْلِهَا فَهُمْ عَلَى حَسَبِ قُرْبِ أَرْضِهِمْ يَتَقَارَبُونَ وَ عَلَى قَدْرِ اخْتِلَافِهَا يَتَفَاوَتُونَ فَتَامُّ الرُّوَاءِ نَاقِصُ الْعَقْلِ وَ مَادُّ الْقَامَةِ قَصِيرُ الْهِمَّةِ وَ زَاكِي الْعَمَلِ قَبِيحُ الْمَنْظَرِ وَ قَرِيبُ الْقَعْرِ بَعِيدُ السَّبْرِ وَ مَعْرُوفُ الضَّرِيبَةِ مُنْكَرُ الْجَلِيبَةِ وَ تَائِهُ الْقَلْبِ مُتَفَرِّقُ اللُّبِّ وَ طَلِيقُ اللِّسَانِ حَدِيدُ الْجَنَانِ.» (خطبه 234) [سرشت و طينت مردم است كه آنها را از هم جدا مى ‏كند. زيرا از قطعه زمينى به وجود آمده ‏اند كه شور يا شيرين يا سخت يا نرم بوده است. پس بر حسب نزديك بودن زمينشان به يكديگر نزديك ‏اند و بر حسب اختلاف زمين هاشان از يكديگر متفاوت. نيكو منظرى است كم ‏خرد، بلند بالايى است كوتاه‏ همت، نيكوكردارى است زشت روى، كوتاه قامتى است دورانديش، نيكو سرشتى است كه خود را به راه بد افكنده. سرگشته دل است و پراكنده ذهن، گشاده زبان است و بينا درون.] باید دانست که نه تنها انسان نخستین بلکه انسان های دیگر هم از خاک بر آمده اند، و بر می آیند. در آیه 2 سوره انعام آمده است: « هُوَ الَّذِي خَلَقَكُمْ مِنْ طِينٍ …» مطابق تفسیر مشهور، منظور از آیه اینست: خداوند شما را از آدم خلق کرد، و آدم از گل آفریده شده است. اما وجه بهتری هم در تفسیر این آیه هست، که با خطبه مذکور سازگارتر می باشد. تقریر این تفسیر به این ترتیب است: «انسان از ترکیب منی مرد و زن آفریده شده است. هر دو اینها از خون اند، و خون از غذاها به وجود می آید. غذاها یا حیوانی هستند، یا نباتی. اگر حیوانی باشد، کیفیت تولد آن مانند کیفیت تولد انسان خواهد بود. بنابراین باقی می ماند که نباتی باشند، پس ثابت شد که انسان از غذاهای نباتی آفریده شده است، و تردیدی نیست که غذاهای نباتی از گل به وجود آمده اند. بنابراین ثابت می شود که انسان از گل نشأت گرفته است.» این تفسیر در مفاتیح الغیب فخر رازی آمده است.
علی (ع) در این کلام از هفت سنخ شخصیت سخن گفته است:
اول – تَامُّ الرُّوَاءِ نَاقِصُ الْعَقْلِ [نيكو منظر كم‏ خرد.] دوم – مَادُّ الْقَامَةِ قَصِيرُ الْهِمَّةِ [بلند بالای كوتاه ‏همت.] سوم – زَاكِي الْعَمَلِ قَبِيحُ الْمَنْظَرِ [نيكوكردار زشت روى.] چهارم – قَرِيبُ الْقَعْرِ بَعِيدُ السَّبْرِ [كوتاه قامتى دورانديش.] پنجم – مَعْرُوفُ الضَّرِيبَةِ مُنْكَرُ الْجَلِيبَةِ  [نيكو سرشتى كه خود را به راه بد افكنده.] ششم – تَائِهُ الْقَلْبِ مُتَفَرِّقُ اللُّبِّ [سرگشته دل و پراكنده ذهن.] هفتم – طَلِيقُ اللِّسَانِ حَدِيدُ الْجَنَانِ [گشاده زبان و بينا درون.] ایشان (ع) این هفت گونه شخصیت را با نوع خاک تببین نموده اند.

مسعود تلخابی

همچنین ببینید

حافظ و سهروردی (1)

از شمن‌های آسیای مرکزی و آلتایی تا اهالی کاهونا در اقیانوس آرام و بومیان قاره‌های …

پاسخی بگذارید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *