خانه / لغت نامه فلسفی / نصیرالدین طوسی

نصیرالدین طوسی

لغت نامه دهخدا (1377):
نصیرالدین طوسی. [ ن َ رُدْ دی ن ِ ] (اِخ ) (خواجه…) محمد بن فخرالدین محمدبن حسن، مکنی به ابوجعفر و ملقب به استادالبشر و عقل حادی عشر و خواجه، مشهور و معروف به خواجه نصیرالدین طوسی و خواجه نصیر طوسی؛ از اعاظم رجال قرن هفتم و از اجله ٔ علمای جامع ایران است. وی به سال 597 هَ. ق. در جهرود قم، یا در طوس ولادت یافت و علوم نقلی را از پدرش و معقول را از دائی خویش و سپس از فریدالدین داماد نیشابوری و علوم ریاضی را از کمال الدین محمد حاسب فرا گرفت و مدتی هم در محضر دانشمندانی چون قطب الدین مصری و کمال الدین یونس موصلی و ابوالسعادات اصفهانی تلمذ کرد و در معارف زمان خویش به ویژه حکمت و ریاضی استاد مسلم شد و به لقب استادالبشر ملقب گشت؛ و به دربار ناصرالدین عبدالرحیم مکنی به ابوالفتح حکمران قهستان که از سران اسماعیلیه و محتشمی دانش پرور بود راه یافت و کتاب معروف اخلاق ناصری را به نام او پرداخت. چندی بعد ناصرالدین او را به قلعه ٔ الموت نزد علاءالدین محمد هفتمین خلیفه ٔ حسن صباح برد، و سپس ملازم رکن الدین خورشاه آخرین فرمانروای اسماعیلی شد و چون هلاکو عزم تسخیر قلاع اسماعیلیه کرد رکن الدین خورشاه به صوابدید خواجه تسلیم شد و خواجه نصیر از آن پس به دربار هلاکو راه یافت و از مقربان و معتمدان وی گشت و تا روزی که هلاکو وفات یافت خواجه به عزت واحترام و قدرت از ملازمان و به تعبیری وزیر او بود، و هم در عهد و به اشارت هلاکو در سال 657 به بنای رصدخانه ٔ مراغه مشغول شد و به فرمان هلاکو «جمیع اوقاف ممالک ایلخانی تحت اختیار او قرار داده شد و خواجه دوبار، یکی در سال 662، دیگری اندکی قبل از فوت خود به بغداد رفت تا امور اوقاف را تحت نظر بگیرد و پس ازوضع مخارج و مستمریات مازاد آن را برای انجام عمل رصد ضبط کند. در ضمن این سفرها آنچه کتاب و آلات رصدی برای کار خود لازم می دانست از اطراف جمع نمود و… خواجه خلاصه ٔ اعمال و رصدهای خود و یاران خویش را در کتاب زیج ایلخانی مدون نمود». پس از هلاکو، اباقاخان نیز خواجه را گرامی داشت.
خواجه نصیرالدین گذشته از مقامات علمی که داشته و تصانیف گرانبهائی که در علوم مختلف پرداخته است، وجودش منشاء خدمت بسیار مهمی به معارف بشری بوده است بدین شرح که: به مناسبت نفوذش در دربار هلاکوخان مقدار معتنابهی از کتب نفیس عهد خویش را که در معرض دستبرد تاتار ودر شرف تلف شدن بود فراهم آورد و در کتابخانه ای نگهداری کرد. تعداد کتبی را که در این کتابخانه به سعی و همت خواجه فراهم آمده بود تا چهارصد هزار مجلد نوشته اند. همچنین نفوذ و منزلت وی باعث نجات جان بسیاری از فضلا و علمای عهد، از تیغ خونریز تاتار شد. وفات خواجه به سال 672 هَ. ق. در بغداد اتفاق افتاد. وی گدشته از تدریس و تصنیف و تحقیق، گاهی نیز تفنن را به شاعری می پرداخت، ابیاتی به نام او درتذکره ها ثبت است. از آن جمله است این رباعی:
آن قوم که راه بین فتادند و شدند
کس را به یقین خبر ندادند و شدند
آن عقده که هیچ کس ندانست گشاد
هر یک بندی بر آن نهادند و شدند.

از تألیفات اوست : 1- تحریر اقلیدس. 2- الرسالةالشافیة عن الشک فی الخطوط المتوازیة. 3- تحریر مجسطی. 4- کشف القناع عن اسرار شکل القطاع. 5- تحریر کتاب مانالاوس فی الاشکال الکرویه. 6- تحریر اکثر ثاوذوسیوس. 7- تحریرکتاب مأخوذات ارشمیدس. 8- تحریر کتاب المناظر اقلیدس. 9- تحریر کتاب المساکن ثاوذوسیوس. 10- تحریر کتاب الکرة المترکة اطولوقس. 11- تحریر کتاب فی الایام و اللیالی ثاوذوسیوس. 12- تحریر کتاب ظاهرات الفلک اقلیدس. 13 – تحریر کتاب فی الطلوع و الغروب اطولوقس. 14- تحریر کتاب ابسقلاوس فی المطالع. 15- تحریر کتاب المفروضات ارشمیدس. 16- کتاب ارسطرخس فی جرمی النیرین و بعدیهما. 17 – تحریر کتاب معرفة مساحةالاشکال البسیطة و الکرویه. 18- تحریر کره و اسطوانه ٔ ارشمیدس. 19- تحریر کتاب المعطیات. 20- ترجمه ٔ ثمرةالفلک. 21- کتاب انعکاسات الشعاعات. 22- تذکره ٔ نصیریه در هیئت. 23-ترجمه ٔ صور الکواکب. 24- رساله در شعاع. 25 – رساله ٔ معینیه در هیئت و ذیل آن. 26- زیج ایلخانی. 27- بیست باب در معرفت اسطرلاب. 28- زبدةالهیئة در هیئت و استکشاف احوال افلاک و اجرام. 29- سی فصل در هیئت و معرفت تقویم. 30- رساله در حساب و جبر و مقابله. 31- زبدةالادراک فی هیئت الافلاک. 32- مدخل فی علم النجوم. 33- کتاب صد باب در معرفت اسطرلاب. 34- استخراج قبلة تبریز. 35- اخلاق ناصری. 36- اوصاف الاشراف. 37- تنسوق نامه ٔ ایلخانی در معدن شناسی. 38- جواهرالفرائض در فقه. 39- آداب المتعلمین در تربیت. 40- معیارالاشعار در عروض. 41- اساس الاقتباس. 42- تجریدالمنطق. 43- تعدیل المعیار فی نقد تنزیل الافکار. 44- رساله ٔ معقولات یا قاطیغوریاس. 45- حل مشکلات اشارات، در فلسفه. 46- رساله ٔاثبات جوهر مفارق یا رساله ٔ نفس الامر یا اثبات العقل.47- رسالة فی العلم و والعالم و المعلوم. 48- رساله ٔبقاءالنفس بعد فناء الجسد. 49- رساله در کیفیت صدورموجودات. 50- رساله در نفی و اثبات. 51- رسالةالعلل و المعلولات. 52- تجریدالعقاید در کلام. 53- فصول نصیریه. 54 – تلخیص المحصل. 55- مصارع المصارع. 56- رساله در جبر و اختیار. 57- رساله ٔ اثبات واجب. 58- رساله در امامت، و چندین تحریر و رساله و کتاب دیگر. (ازسرگذشت و عقاید فلسفی خواجه نصیرالدین طوسی، محمد مدرس چ دانشگاه تهران). و منتخب اخلاق ناصری چ وزارت فرهنگ، مقدمه ٔ جلال همائی و تاریخ مغول عباس اقبال ص 501 به بعد و تاریخ ادبیات در ایران، دکتر صفا ج 3 و نیز رجوع به مجالس العشاق ص 323 و هفت اقلیم، اقلیم چهارم و طرایق الحقایق ج 2 ص 291 و حبیب السیر ج 3 ص 105 و نگارستان سخن ص 123 و مجمع الفصحا ج 1 ص 633 و ریاض العارفین ص 234 و مجله ٔ یادگار. سال سیم شماره ٔ 6 و 8 و مجله ٔ ارمغان سال 19 و تحریرات خواجه نصیرالدین طوسی، دکترصفا، مجلهٔ دانشکدهٔ ادبیات تهران سال سوم شمارهٔ 4و خواجه نصیرالدین طوسی و رصدخانه ٔ مراغه و آثارالشیعة الامامیه ج 4 ص 55 و احوال و آثار استاد بشر و عقل حادی عشر محمدبن محمدبن الحسن الطوسی تألیف مدرس رضوی و دیباچه ٔ اخلاق محتشمی از دانش پژوه و از سعدی تا جامی ترجمهٔ علی اصغر حکمت و اساس الاقتباس، مقدمه به قلم مدرس رضوی و سرگذشت و عقاید فلسفی خواجه نصیرالدین طوسی، به قلم محمد مدرس زنجانی و نیز رجوع شود به مآخذی که دکتر سادات ناصری در حاشیه ٔ ص 1319 تا 1326 (آتشکده ٔ آذر) معرفی کرده است. و نیز رجوع شود به فهرست کتابهائی که انجمن آثار ملی به مناسبت هفتصدمین سال ولادت خواجه نشر داده است.

دانش نامه دانش گستر (1389):
نَصیرالدّین طوسی، ابوجعفر محمّد (طوس ۵۹۷ـ کاظمین ۶۷۲) (مشهور به: خواجه نصیرالدین طوسی؛ محقق طوسی)ریاضی‌دان، اخترشناس، فیلسوف، متکلّم و منطق‌دان ایرانی. ناصرالدین، حاکم اسماعیلی‌مذهب قُهستان، او را ربود و با خود به الموت بود. سخن خواجه در الموت چندان مقبول بود که رکن‌الدین خورشاه، حاکم الموت، به توصیۀ او الموت را به خان مغول، هولاکوخان، تسلیم کرد (۶۵۴ق). خواجه در دستگاه هولاکوخان نیز جایگاهی ویژه یافت و در فتح بغداد و برافتادن خلافت عباسی (۶۵۶ق) او را همراهی کرد. برجسته‌ترین خدمت فرهنگی خواجه در این دوره، بنانهادن رصدخانه و کتابخانۀ مراغه، با استفاده از موقوفات مردم بود. خواجه در این زمان ریاست موقوفات را برعهده داشت. نقل است که هولاکوخان بی‌اذن او که ضمناً منجم دربار هم بود، کاری آغاز نمی‌کرد. خواجه، پس از درگذشت هولاکوخان (۶۶۳ق) به‌خدمت پسر و جانشینش، اباقاخان، درآمد. او تا پایان عمر در مراغه زیست و درپی سفری به بغداد درگذشت. مهم‌ترین دستاورد رصدخانه، که نخستین رئیس آن خواجه و درپی او دو پسرش صدرالدین علی و اصیل‌الدین حسن بودند، در دورۀ ریاست خواجه تنظیم و تدوین زیج موسوم به زیج ایلخانی به‌فرمان هولاکوخان بود که با همکاری شماری از منجمان بزرگ آن زمان، ازجمله علی بن عمر قزوینی و مؤیدالدین عرضی دمشقی، پس از دوازده سال به انجام رسید. زیج نصیرالدین برمبنای آخرین رصدهای آن روزگار و زیج‌های کهن تدوین شده است و از دقیق‌ترین زیج‌ها در عالم اسلام است. خواجه در طبقه‌بندی کتاب‌های کتابخانۀ بزرگ مراغه نیز نقش فعال داشت. عمدۀ شهرت خواجه نصیرالدین به‌سبب تألیفات و تحریرات یگانه‌اش در فلسفه و کلام، هندسه و ریاضیات و نجوم است. اهم آثار او به فارسی و عربی بالغ ‌بر ۶۴ کتاب و رساله در موضوع‌های گوناگون فلسفی، ادبی، کلامی، نجوم، هندسه، ریاضیات، موسیقی، گوهرشناسی و جز آن‌ها، است. از آثارش: شکل‌القطاع، که از بدیع آثار هندسی تألیف شده در عالم اسلام است؛ تحریر اقلیدس، که تصحیح هندسۀ اقلیدس است؛ تذکرۀ نصیریه/ناصریه، در نجوم؛ تحریر مجسطی در نجوم؛ بیست باب در معرفت اسطرلاب؛ تجریدالکلام، که از آثار برجستۀ کلام اسلامی و شیعی به‌شمار می‌رود و شرح‌های فراوانی بر آن نوشته‌اند. شرح علامۀ حلی بر این کتاب با نام کشف‌المراد بسیار مشهور است؛ شرح‌الاشارات ابن‌سینا؛ اساس‌الاقتباس، به فارسی در منطق؛ معیارالاشعار، در عروض؛ اخلاق ناصری در اخلاق؛ اوصاف‌الاشراف در عرفان؛ المصارع و المصارع در فلسفۀ مشایی.

همچنین ببینید

لغت نامه: وجود

فاضل تونی، محمدحسین (تون ۱۲۵۱ـ تهران ۱۳۳۹ش): حقيقت وجود گاه به معناى مصداق مقابل مفهوم …

پاسخی بگذارید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *