فلسفه برای همگان
نوشته های مرتبط
مُطهّری، مرتضی (فریمان ۱۲۹۸ـ تهران ۱۳۵۸ش):
اين كتاب مشتمل بر يك دوره مختصر فلسفه است؛ مهمات مسائل فلسفه را بيان مى كند، و سعى شده است كه حتى الامكان ساده و عمومى فهم باشد، تا جميع اشخاصى كه ذوق فلسفى دارند، با داشتن اطلاعات مختصرى به فراخور حال خود استفاده كنند، و لذا از ذكر دلايل و براهين متعدد در هر مورد خوددارى شده، و براى اثبات هر مدعا ساده ترين راه ها و بسيط ترين براهين انتخاب شده است.
در اين كتاب در عين اينكه از تحقيقات گرانبهاى هزار ساله فلسفه اسلامى استفاده شده است، به آراء و تحقيقات دانشمندان بزرگ اروپا نيز توجه كامل شده.
در اين كتاب هم مسائلى كه در فلسفه قديم نقش عمده را دارد و هم مسائلى كه در فلسفه جديد حائز اهميت است مطرح مى شود؛ و چنانكه در جاى خود توضيح مى دهيم، در ضمن اين كتاب به قسمت هايى برخورد خواهد شد كه در هيچ يك از فلسفه اسلامى و فلسفه اروپايى سابقه ندارد، مانند معظم مسائلى كه در مقاله پنجم حل شده، و آنچه در مقاله ششم بيان شده است.
در مقاله ششم با طرز بى سابقه اى به نقّادى دستگاه ادراكى و تميز و تفكيك ادراكات حقيقى از ادراكات اعتبارى پرداخته شده است. در اين مقاله هويت و موقعيت «ادراكات اعتبارى» نشان داده مى شود و فلسفه از آميزش با آنها بر كنار داشته مى شود، و همين آميزش نابجاست كه بسيارى از فلاسفه را از پا در آورده است.
در اين كتاب در عين اينكه فلسفه حريم خود را حفظ كرده با علوم مختلط نمى شود، رابطه فلسفه و علم محفوظ مانده است، ولى رابطه فلسفه با طبيعيات و فلكيات قديم به كلى قطع شده، و لدى الاقتضاء از نظريات علمى جديد استفاده مى شود.
مؤلف كتاب حاضر حضرت استاد علّامه دام بقائه كه سالها از عمر خويش را صرف تحصيل و مطالعه و تدريس فلسفه كرده اند، و از روى بصيرت، به آراء و نظريات فلاسفه بزرگ اسلامى از قبيل فارابى و بو على و شيخ اشراق و صدر المتألّهين و غيرهم احاطه دارند، و به علاوه روى عشق فطرى و ذوق طبيعى، افكار محققين فلاسفه اروپا را نيز به خوبى از نظر گذرانيده اند، و در سنوات اخير علاوه بر تدريسات فقهى و اصولى و تفسيرى يگانه مدرّس حكمت الهى در حوزه علميه قم مى باشند، و خود اينجانب قسمتى از تحصيلات فلسفى خود (الهيات شفاى بو على) را از محضر ايشان استفاده كرده است سالهاست در اين فكر هستند، كه به تأليف يك دوره فلسفه بپردازند، كه هم مشتمل بر تحقيقات گرانمايه هزار ساله فلسفه اسلامى باشد، و هم آراء و نظريات فلسفى جديد مورد توجه قرار گيرد، و اين فاصله زياد كه بين نظريات فلسفى قديم و جديد ابتدائاً به نظر مى رسد، و اين دو را به صورت دو فنّ مختلف و غير مرتبط به هم جلوه گر مى سازد، مرتفع شود، و بالاخره به صورتى در آيد كه با احتياجات فكرى عصرى بهتر تطبيق شود، و مخصوصاً ارزش فلسفه الهى كه جلودار آن دانشمندان اسلامى هستند، و فلسفه مادى در تبليغات خود دوره آن را خاتمه يافته، معرفى مى كند، به خوبى روشن شود. نشريات روز افزون فلسفى اخير، و توجه جوانان روشنفكر ما به آثار فلسفى دانشمندان اروپا كه هر روز به صورت ترجمه يا مقاله و رساله در عالم مطبوعات ظاهر مىشود، و اين خود نماينده روح كنجكاو و حقيقت جوى اين مردم است، كه از هزارها سال پيش سابقه دارد، و از طرف ديگر انتشارات مجهز به تبليغات سياسى و حزبى فلسفه مادى جديد (ماترياليسم ديالكتيك)
بيش از پيش حضرت معظم له را مصمم نمود، كه در راه مقصود خود گام بردارند، لهذا از چند سال پيش ابتدا به تشكيل يك انجمن بحث و انتقاد فلسفى مركّب از عدهاى از فضلا مبادرت كردند، و از دو سال و نيم پيش در آن انجمن بنابراين بود، كه حضرت معظم له در خلال هفته قسمت هايى تهيه مى كردند، و در جلسات انجمن كه در هفته، دو شب به آن اختصاص داده شده بود، قرائت مىشد، و هر كسى هر نظرى داشت اظهار مىكرد؛ و اينجانب نيز تا يك سال و نيم پيش كه در قم بود، افتخار شركت در آن انجمن را داشت، و هنوز هم آن انجمن ادامه دارد، و تا كنون چهارده مقاله فلسفى كه چهار تاى آنها از نظر خوانندگان محترم مىگذرد، نگارش يافته.
اين روشى كه حضرت معظم له آغاز كرده اند يك اقدام اساسى است و فلسفه را در ايران وارد مرحله جديدى مى كند. محصلين فلسفه سابقاً اطلاعاتشان منحصر بود، به آنچه در كتابهاى معمولى تدريسى خوانده بودند، ولى با آنكه چند سالى بيش از اقدامات حضرت معظم له نمى گذرد، بسيارى از محصلين حوزه علميه قم هستند، كه اطلاعات فلسفى نسبتاً جامعى دارند، و مخصوصاً به مطالب و تئوريهاى فلسفه مادى زياد آشنا هستند، و راههاى مغلطه آن را به خوبى دريافته اند.
از ابتداى تنظيم اين مقالات، علاقه مندان زيادى از روى آنها نسخه بر مى داشتند و حتى بعضى از اهل علم خارج حوزه قم نيز كه از موضوع آگاه شده بودند نسخه هايى تهيه مى كردند، و اين مقالات دست به دست مى گشت. تا آنكه در حدود يك سال و نيم پيش عده اى از علاقه مندان تقاضا كردند، كه اين مقالات از همين حالا چاپ شود، تا مورد استفاده عموم قرار گيرد. و ضمناً متذكر شدند كه با آنكه به زبان فارسى نوشته شده، و سعى شده است، حتى الامكان ساده باشد، براى فهم عمومى ثقيل است، و احتياج به توضيحاتى دارد، لهذا خوب است از اين لحاظ تجديد نظرى بشود.
مقارن اين احوال، مقدّرات اينجانب را پس از پانزده سال اقامت و اشتغال علمى در حوزه قم به تهران كشانيد. حضرت معظم له به واسطه كثرت مشاغل تدريسى و تأليفى فقهى و اصولى و تفسيرى و فلسفى، اين كار را به عهده اين جانب گذاشتند و اين جانب نيز چند ماه وقت خود را تا حدى كه ساير مشاغل اجازه مى داد، صرف اين كار كردم، و به توضيح بعضى قسمتها و اضافه كردن بعضى قسمتها (در مواردى كه به نظر خودم لزوم آنها را استنباط كردم) به ضمانت شخص خودم پرداختم، و بالاخره به همين صورتى در آمد كه ملاحظه مى فرماييد.
اينجانب تا كنون به نوشتن پاورقى براى چهار مقاله از اين سلسله مقالات توفيق يافته ام كه با خود آن چهار مقاله به عنوان جلد اول كتاب از نظر خوانندگان محترم مى گذرد و همان طورى كه ملاحظه مى فرماييد:
مقاله اول در معرفى «فلسفه» است (فلسفه چيست؟)
و سه مقاله ديگر در مسائل مربوط به علم (ادراك) است.
كه يكى به عنوان «رئاليسم و ايده آليسم» و ديگرى به عنوان «علم و ادراك» و سومى تحت عنوان «ارزش معلومات» نگارش يافته.
ساير مقالاتى كه تا كنون از طرف مؤلف تنظيم شده از اين قرار است:
مقاله پنجم: پيدايش كثرت در علم
مقاله ششم: ادراكات اعتباريّه
مقاله هفتم: مباحث وجود
مقاله هشتم: امكان و وجوب- جبر و اختيار
مقاله نهم: علّت و معلول
مقاله دهم: امكان و فعليّت- حركت- زمان
مقاله يازدهم: حدوث و قدم- تقدّم، تأخّر، معيّت
مقاله دوازدهم: وحدت و كثرت
مقاله سيزدهم: مهيّت- جوهر و عرض
مقاله چهاردهم: خداى جهان و جهان (الهيّات)
در ضمن اين فصول و مقالات آراء بسيارى از دانشمندان قديم و جديد، چه الهى و چه مادى، مورد بحث و انتقاد قرار گرفته و به علت خاصى كه بعداً گفته خواهد شد به ماديت جديد (ماترياليسم ديالكتيك) بيشتر توجه شده و سعى شده است كه تمام انحرافات اين مكتب به طور وضوح نمايانده شود. (مقدمه اصول فلسفه و روش رئالیسم)
مُطهّری، مرتضی (فریمان ۱۲۹۸ـ تهران ۱۳۵۸ش):
[کمترین فائده این کتاب: ] كمترين فايده اى كه ممكن است يك خواننده با ذوق از مطالعه اين كتاب ببرد اين است كه به خوبى درك مى كند «ماترياليسم ديالكتيك» عليرغم ادعاى طرفدارانش ارتباطى با علوم ندارد، و تمام اصول آن يك نوع تحريفات و استنباطات شخصى است كه عده اى به سليقه خود كرده اند. (مقدمه اصول فلسفه و روش رئالیسم)
مُطهّری، مرتضی (فریمان ۱۲۹۸ـ تهران ۱۳۵۸ش):
در اين كتاب سعى شده است كه تمام انحرافات ماترياليسم ديالكتيك به طور واضح نمايانده شود. البته ممكن است افرادى كه شخصاً بى پايگى اين فلسفه را دريافته اند به ما اعتراض كنند كه بيش از حد لزوم به نقد و ايراد مسائل اين فلسفه پرداخته ايم، ولى ما متذكر مى شويم كه در اين جهت ارزش فلسفى و منطقى آن را در نظر نگرفته ايم، بلكه از لحاظ اينكه نشريات مربوط به ماترياليسم ديالكتيك بيش از اندازه در كشور ما منتشر شده، و افكار عده نسبتاً زيادى از جوانان را به خود متوجه ساخته، و شايد عده اى باشند كه واقعاً باور كرده باشند كه ماترياليسم ديالكتيك عالى ترين سيستم فلسفى جهان و ثمره مستقيم علوم و خاصيت لا ينفكّ آنهاست و دوره حكمت الهى سپرى شده است، لازم بود كه تمام محتويات فلسفى و منطقى اين رسالات تجزيه و تحليل شود تا ارزش واقعى آن به خوبى واضح گردد.
ما در پاورقيها آنجا كه آراء و عقايد ماديين را تقرير مى كنيم بيشتر به نوشته هاى دكتر ارانى استناد مى كنيم. دكتر ارانى به اعتراف خود پيروان مكتب ماترياليسم ديالكتيك از بهترين دانشمندان اين مكتب است. در سرمقاله شماره بهمن ماه 1327 مجله مردم (نشريه تئوريك حزب توده ايران) مى نويسد: «ارانى از لحاظ وسعت معلومات و جامعيّت علمى بى نظير است.» دكتر ارانى علاوه بر مقالاتى كه در مجله دنيا منتشر كرده، و بعد از مرگش طرفدارانش به صورت جزوه هاى مستقل بارها چاپ و انتشار داده اند- مثل جزوه «ماترياليسم ديالكتيك» و جزوه «عرفان و اصول مادى» و غير اينها- كتابهاى مستقل نيز تأليف كرده است، كه شايد مهمتر از همه پسيكولوژى است. با آنكه تقريباً پانزده سال از مرگ دكتر ارانى مى گذرد، هنوز طرفداران ماترياليسم ديالكتيك در ايران نتوانسته اند بهتر از او بنويسند. دكتر ارانى در اثر آشنايى به زبان و ادبيات فارسى و آشنايى، فى الجمله به زبان عربى، ماترياليسم ديالكتيك را سر و صورتى بهتر از آنچه ماركس و انگلس و لنين و غيرهم داده بودند داده است، و از اين جهت كتابهاى فلسفى وى بر كتابهاى فلسفى پيشينيانش برترى دارد. به اين مناسبت است كه با وجود بسيارى از تأليفات و ترجمه ها در اين زمينه، ما بيشتر گفتار دكتر ارانى را سند قرار داديم. (مقدمه اصول فلسفه و روش رئالیسم)
