فلسفه برای همگان
نوشته های مرتبط
“فهم” (Understanding) یک “فرایند روانشناختی” (psychological process) است. منظور از “فرایند روانشناختی” چیزی است که مرتبط با ذهن و کارکردهای آن باشد.
موضوع و مُتعلَّق فهم، می تواند یک شیئ فیزیکی (physical object) یا انتزاعی (abstract) باشد. برای مثال “شخص” (person)، “موقعیت” (situation) یا “پیغام” (message) می توانند از موضوع های فهم به شمار آیند.
فهم رابطه ای است که میان “داننده” و “موضوع فهم” بر قرار می شود.
فهم بر توانایی ها و “استعداد” ها و “گرایش” هایی دلالت دارد که راجع به “موضوع آگاهی” است. این توانایی ها و گرایش ها برای پشتیبانی از رفتار هوشمندانه کافی است. “فاعلِ فهم” یک “موجود هوشمند” است. خود فهم یک “رفتار هوشمندانه” است. “موضوع فهم” می تواند یک “رفتار هوشمندانه” باشد.
“فهم” بر توانایی ها و استعداد هایی اشاره دارد که برای پشتیبانی از یک رفتار هوشمندانه کافی است. بدین معنی که فاعل فهم با همان توانایی ها و استعداد هایی که می تواند بفهمد با اتکا به همان ها می تواند محل صدور “رفتارهای هوشمندانه” باشد. منظور از “رفتار هوشمندانه” (intelligent behaviour) تواناییِ استفاده از دانش در تصمیم گیری در جهان و در موقعیت های بدیع است: افراد اگر از آنچه می دانند برای دستیابی به خواسته های خود استفاده کنند هوشمندانه رفتار می کنند.
فهم اغلب، نه همیشه، با امور متعددی در ارتباط است:
الف – مفاهیم کلی (concept)
ب – نظریه (theory) یا نظریه های مرتبط با آن مفاهیم کلی
ج – زمینه ها و موقعیت های پیدایش موضوع های فهم (context)
فرد در فرایند فهم درباره “موضوعِ فهم” تفکر می کند، و در این راستا به اندازه کافی از “اندیشه های کلی” بهره می برد.
در فرایند هر فهمی یک استدلال قیاسی رخ می دهد. صغری در این قیاس ناظر به موضوع فهم است، و کبرای آن اندیشه و رأی کلی است. “نتیجه”، پایان فرایند فهم می باشد.
فرض کنید فردی به نامِ “سیاوش” به حضور شما می آید، و از نیازها و احتیاج های خود سخن می گوید. شما می فهمید که او می خواهد پولی از شما قرض کند. این فهم در قالب این استدلال صورت می گیرد:
سیاوش از نیازها و احتیاج های خود سخن می گوید.
هر کسی که از نیازها و احتیاج های خود سخن گوید، قصد دارد که پولی قرض کند.
سیاوش قصد دارد که پولی قرض کند.
بنابرین، فهم با توانایی برای استنباط (inferences) همبسته است. “استنباط”، گام های استدلال است. حرکت از مقدمات به پیامدهای منطقی است.
ذهنی که از اندیشه ها و گزاره های کلیِّ مستحکم تری برخوردار است، توانایی فهم بالاتری خواهد داشت. فلسفه اولی در میان همه دانش های بشری، بیشتر از هر دانشی با آراء کلی در ارتباط است. این فلسفه، آراء کلی را کشف می کند، و آنها را سامان می دهد. ذهنی که در این مسیر سلوک می کند – نه اینکه فقط بخواند – ذهن سازمان یافته ای خواهد داشت. کلی ترین آراء در ذهن او شکل می گیرد، و آراء جزئی تر در دسته های مخصوص خود قرار می گیرد. در چنین ذهنی توانایی فهم بالاتر خواهد بود.
موضوع فهم یا شیئی که متعلق فهم قرار می گیرد، می تواند چیزهای مختلفی باشد:
حیوان، انسان، سیستم و …
فهم اینها بر دو گونه است:
الف – آنها را مرتبط با مفاهیم کلی و نظریه های مربوط به آنها که پیش از این در ذهن وجود دارد بفهمند.
ب – آنها را بفهمند بی آنکه با مفاهیم و نظریه های موجود در ذهن ارتباط دهند. و بتوانند به خوبی رفتار آنها را پیش بینی کنند. ایشان ممکن است، مفاهیم و نظریه های متفاوت و متمایز خودشان را رشد و توسعه دهند. شاید این مفاهیم و نظریه ها معادل و هم ارز، بهتر، یا بدتر از مفاهیم و نظریه های استاندارد شناخته شده باشد.
گاهی مفاهیم و نظریه هایی که فهم مبتنی بر آنها شکل می گیرد، از دل موضوع فهم بیرون کشیده می شود. برای نمونه وقتی دیوان حافظ را می خوانیم، بر دو گونه می توانیم عمل کنیم: اول: ابیات این دیوان را موافق مفاهیم کلی و نظریه های مربوط به آن که در ذهن داریم، تفسیر کنیم و بفهمیم. دوم: سعی کنیم تا آن مفاهیم و نظریه ها را که برای فهم دیوان حافظ نیاز داریم، از خود دیوان بیرون بکشیم. آنگاه با تکیه بر این مفاهیم به تفسیر تک تک ابیات بپردازیم. این روش را می توان “فهم حافظ با حافظ” نامید. در این گونه دو مرحله از فهم را طی کرده ایم. در مرحله اول تلاش کرده ایم که مفاهیم کلی و نظریه هایی را که در پس زمینه های ذهنی حافظ بوده درک کنیم. در مرحله دوم این مفاهیم و نظریه ها را ملاک قرار دادیم، برای فهم تک تک ابیات دیوان. در این نوع از فهم، “فاعل فهم” سعی می کند، بخش های از موضوع فهم را به وسیله بخش های دیگ همان موضوع بشناسد.
مسعود تلخابی