فلسفه برای همگان
نوشته های مرتبط
شرح اسفار ملاصدرا
جلسه: 16 (بخش اول)
تاریخ: 29 / 01 / 1395
مدرس: مسعود تلخابی
تقسیم علوم: علوم عقلی و نقلی
وقتی ملاصدرا از تشعب علوم صحبت می کند، یعنی شعبه شعبه شدن دانش ها، منظورش تقسیم علوم است. علوم در ممالک اسلامی به دو دسته اصلی تقسیم می شوند:یک دسته علوم عقلی هستند و دیگری علوم نقلی.
اسفار در ممالک اسلامی به وجود آمد. فلسفه مندرج در آن در این ممالک رشد کرد. از این رو متأثر از چارچوب های آن خواهد بود.
تعریف علوم عقلی
علوم عقلی آن دانش هایی هستند که دستاورد خرد بشری اند. حاکم مطلق در دانش های عقلی خرد انسانی است؛ آن چیزی است که از بوته خرد انسانی در آمده است اما علوم نقلی آن چیزی است که مبنای آن ها بر نقل گذاشته می شود یعنی یک چیزی نقل می شود و ما بر روی آن منقول، بحث و بررسی می کنیم.
علوم نقلی
علوم نقلی خود به علوم ادبی و شرعی تقسیم می شود:
موضوع علوم ادبی، زبان است و موضوع علوم شرعی، شرع و دین.
ضرورت شناخت علوم متداول
برای درک آن چیزی که در اسفار است و شاید درک فلسفه ای که در جوامع مختلف به وجود می آید، ما بایستی این بستر علمی را بشناسیم و بعد جایگاه خودمان را در این قلمرو علوم مشخص کنیم که در کجا ایستاده ایم و نوع نگرش خودمان را به دانش های دیگر تبیین کنیم که چه جور بایستی نگاه کنیم. نخست از علوم عقلی شروع می کنم.
نام های فلسفه
علوم عقلی در تمدن اسلامی نام های مختلفی داشت؛ گاهی به این علوم، «حکمت» می گفتند و گاهی از آن به «فلسفه» تعبیر می کردند، و گاهی، «علوم اوائل» می نامیدند. چرا علوم اوائل می گفتند؟ علوم اوائل گفته اند چون پیش از علوم شرعی بوده است؛ علوم ادبی و علوم شرعی دانش هایی هستند که بعد از بعثت پیامبر (ص) به وجود آمدند ولی علوم عقلی دانش هایی بودند که قبل از بعثت هم وجود داشتند؛ به همین خاطر به آن ها علوم اوائل می گفتند.
حکمت
حکمت و فلسفه یک معنی خاصی دارند که بایستی مد نظر قرار بگیرد. کلمه حکمت از «حُکم» اشتقاق یافته است. اصل معنی حُکم، «منع» است. برخی از اهل لغت نوشته اند که صرفا منع نه، بلکه «منع برای اصلاح»؛ این را «راغب» می گوید. دانایی و آگاهی ای را حکمت می نامیدند که مانع انسان از پرداختن به افعال قبیح باشد یعنی در نهاد حکمت دو چیز نهفته بود: یک، آگاهی و دیگری راستی و درستی. که راستی و درستی از بستر، زمینه و مزرعه آگاهی رشد می کرد و این خیلی مهم بود؛ به همین خاطر «طریحی» در تعریفی که از حکمت ارائه می کند، این گونه می نویسد که «هُوَ العِلمُ الذِی یَرفَعُ الانسَانَ عَنِ القَبِیح»؛ دانشی که انسان را از قبیح باز می دارد. دو رکن اصلی در حکمت نهفته است: علم و منع انسان از قبح و زشتی. حکمت معنایی است که در کلمه “فلسفه” هم به گونه ای دیگر مندرج است. گفته ام که کلمه “فلسفه” از «فیلوسوفیا» اشتقاق پیدا می کند و سوفیا (Sophia) به معنی همان حکمت است؛ همان دانایی است؛ همان آگاهی است که انسان را از قبایح باز می دارد. سوفیا کلمه ای است که در تمدن یونانیان وجود داشته است. معادل این کلمه در زبان هندی «وِدا» است، و باز این همان چیزی است که در تمدن ایرانیان باستان به «اسپندارمَذ» شهرت داشت؛ خرد مقدس، خرد پاک، خرد سفید و آن دانایی که در انسان رشد و تعالی ایجاد می کند. بنابر این آن چیزی که در حکمت و فلسفه و نهاد فلسفه و نهاد حکمت و علوم اوائل نهفته است و مطلوب است، نه این که رسیده باشند، این دو خیلی با هم فرق می کنند؛ تعبیر قابل تأملی است که «فیثاغورس» و «سقراط» به کار می بردند که می گفتند ما فیلوسوفیا هستیم؛ دوستدار سوفیا هستیم؛ می خواهیم به آن برسیم؛ نه این که رسیده باشیم؛ تصور نکنیم که فلسفه به آن جایی که بایستی برسد، رسیده است؛ فلسفه دنبال این نوع آگاهی است. پس وقتی از حکمت و فلسفه صحبت می کنیم، یک دانایی و آگاهی است که ما را به راستی و درستی هم می رساند.
تعریف حکمت در نفایس الفنون
تعریفی از حکمت برایتان بگویم؛ این تعریف را از «نفایس الفنون» برایتان مطرح می کنم: «حکمت عبارت است از علم حقایق اشیاء، چنان که باشد و قیام نمودن به کار ها چنان که باید، به قدر استطاعت تا نفس انسان به کمالی که متوجه است بدان، برسد». آن کمال چه بود؟ تجرد از مادیات، اتصال به معقولات و مجاورة البارئ. این کمال به واسطه این ها حاصل می شود: علم حقایق اشیاء چنان که باشد؛ قیام نمودن به کار ها چنان که باید، به قدر استطاعت یعنی حدی را مشخص نمی کند؛ می گوید آن قدری که می توانید.
نویسنده: سهیلا جعفری
