فلسفه برای همگان
نوشته های مرتبط
آراء اخلاقی رازی بیشتر در سه کتاب آمده است: السيرة الفلسفية، الطب الروحانی، کتاب اللذة. السیرة الفلسفية بهترین نمودار اصول اخلاقی اوست. کتاب الطب الروحانی در بیست فصل، راجع به رذائل اخلاقی و کیفیت درمان آنها، تدوین شده است.
مبنای اخلاق در فلسفه رازی بر اصل لذت و الم استوار است. او در این باب عقاید خاص دارد. به عقیده وی لذت امر وجودی نیست و عبارت است از بازگشت به حالت طبیعی بعد از خروج از آن و یا خلاص از الم. در صورتی که در نظر ارسطو لذت امری وجودی است. ناصر خسرو در زادالمسافرین گفته است: «قول محمد زکریا آن است که گوید لذت چیزی نیست مگر راحت از رنج و لذت نباشد مگر بر اثر رنج و گوید که چون لذت پیوسته شود رنج گردد و گوید حالی که آن نه لذت است و نه رنج است آن طبیعت است و آن به حس یافته نیست…» رازی خود در الطب الروحانی در باب لذت و الم بحث مفصلی دارد. او علاوه بر این در تألیفی خاص به اسم کتاب اللذة عقیده خویش را آورده است.ناصرخسرو خلاصه ای از آن را برای رد او در زادالمسافرين نقل می کند.
رازی راجع به انتخاب انواع لذات معتقد است چون مقصودی که در خلقت ما وجود دارد سازگار با لذات جسدانی نیست بلکه عبارت است از کسب علم و به کار بردن عدل که به وسیله آن دو از این عالم خلاص خواهیم یافت و به عالمی خواهیم رسید که در آن موت و الم وجود ندارد، پس باید از برخی لذائذ بیش از آن چه حاجت جسم است چشم بپوشیم.
نمونه ای از معتقدات اخلاقی او چنین است:
الف – زهد و ترک دنیا و انزوای از خلق کار درستی نیست. وی در آغاز رساله سيرة الفلسفية به کسانی که او را در معاشرت با خلق و تصرف در وجوه معاش سرزنش کرده اند تاخته است. او زندگی خویش را به ویژه با سقراط مقایسه کرده است که از روش کلبیون اعراض نمود، و در حیات اجتماعی شرکت جست. رازی در عین آن که در زندگی خصوصی طریق قناعت پیش گرفته بود از مواجهه با عامه و با ملوک و بیان حق با الفاظ روشن امتناعی نداشت.
ب – فرد باید از انهماک در شهوات دوری جوید، و از هر چیز به مقداری که از آن چاره نیست، یا به مقداری که جالب المی بیش تر از لذتِ حاصل از آن نباشد، بهره برگیرد.
ج – وی به پیروی از افلاطون گفته است که چون فلسفه عبارت است از تشبه به خدای عزّ و جلّ به قدر طاقت انسان، و خدای ما عالم و مبرا از جهل و عادل و دور از ظلم و جور است ما هم باید در این صفات بدو تشبه جوییم. از این رو چنانکه خداوند، رحيم و عادل است باید نسبت به خلق و به خود، عادل و رحیم باشیم و از اِیلام دیگران و خود جز در مورد لزوم بپرهیزیم.
د – او در کتاب الطب الروحانی جميع وظایف آدمی را در استعانت از عقل و انصراف از هواجس نفسانی و شناختن عیوب خود و دوری جستن از عجب و حسد و غضب و دروغ و بخل و غم و شراب خوارگی و افراط در هم خوابگی و مقدار اکتساب و خرج و عدم مجاهدت در طلب مراتب دنیوی و تمییز مطلوبات هوی و عقل شرح می دهد. او در پایان آن سیرت فاضله ای را که باید مورد اتباع هر جوینده کمال باشد آن می داند که با مردم به عدل و عفت و رحمت رفتار کند و در حفظ منافع همگان مگر بدکاران و ظالمان بکوشد تا جالب سلامت و صلح اکثر ایشان گردد، و محبت آنان را برانگیزد.
مسعود تلخابی
