فلسفه برای همگان
نوشته های مرتبط
“الإشارات و التنبیهات” تألیف شیخ الرئیس ابوعلی سینا (م 428) است. حاجی خلیفه در کشف الظنون در توصیف این کتاب می نویسد: «آن کتابی است با حجم اندک و علم بسیار. فهم آن دشوار است. کلام صاحبان خرد را در بر دارد. گزارشی است برای نکته های شگفت، و فوائد نادر. اکثر کتاب های مبسوط از این مطالب خالی هستند.» این اثر ظاهراً آخرین تألیف ابن سینا است که آن را قبل از مسافرت به ری، تحریر کرد. نثر آن استوار و شیواست. چگونگی عرضه مطالب فلسفی در آن، مغایر ساختار شفاء، نجات، دانشنامه علائی و المبدأ و المعاد است. نَمَط نهم و دهم آن در “مقامات‌العارفین” و “اسرارالآیات” است. این دو موضوع، در هیچ اثر دیگر وی نیامده است. بعید نیست ابن‌سینا مطالبی را که در طرح حکمت مشرقیه و تحریر انصاف در نظر داشته، در این اثر عرضه کرده است.
این کتاب مشتمل بر دو بخش منطق و حکمت است. ابن سینا، منطق را در ده نَهج [=راه روشن و گشاده] می آورد. نُهُوج بخش منطق عبارتند از:
نهج اول: شامل هفده فصل است. این فصل ها درباره منطق و الفاظ و کلیات خمس می باشد.
نهج دوم: درباره الفاظ پنجگانه مفرد و حد و رسم است. منظور وی از الفاظ پنجگانه مفرد” کلیات خمس است.
نهج سوم: درباره ترکیب خبری است. ابن سینا در این فصل درباره قضایا سخن می گوید.
نهج چهارم: درباره مواد قضایا و جهات آنهاست.
نهج پنجم: درباره تناقض قضایا و عکس آنهاست.
نهج ششم: درباره تقسیم قضایا بر حسب ماده آنهاست.
نهج هفتم: در بیان گونه های استدلال از جهت صورت می باشد.
نهج هشتم: در بیان قیاس های شرطی و آنچه به قیاس وابسته است.
نهج نهم: درباره علوم برهانی است.
نهج دهم: در تبیین “قیاس مغالطی” و “مغالطه” است.
و حکمت را در ده نَمَط [= روش، فرش و بساط رنگین]. ده نَمَط حکمت درباره این موضوعات است: اجسام – جهات – نفوس – وجود – ابداع – غایات و مبادی – تجرید – بهجت و سعادت – مقامات العارفین – اسرار الآیات.
سه نمط نخست مربوط به “طبیعیات” است. برجای مانده درباره الهیات می باشد.
این کتاب این چنین آغاز می شود: «أحمد الله على حسن توفيقه … أيها الحريص على تحقق الحق، إني مهدت إليك في هذه الإشارات و التنبيهات أصولا و جملا من الحكمة، إن أخذت الفطانة بيدك سهل عليك تفريعها و تفصيلها …» (ابن سینا 1983, 114) [ترجمه: خداوند را بر حسن توفیقش سپاس می گویم … ای کسی که بر درست دانستن حق حریص هستی! برای تو در این “الإشارات و التنبيهات” اصول و جمله هایی را مهیا کرده ام، اگر زیرکی و دانایی را به دست خویش گیری، بر تو تفریع آن اصول و تفصیلش آسان می شود.]
شرح های گوناگونی بر این کتاب نگارش یافته است. از آن جمله موارد زیر است:
شرح الإشارات و التنبیهات، تألیف فخر رازی. این کتاب مهم‌ترین شرح انتقادی اشارات است. فخر رازی علاوه بر این اثر تلخیص آزادی از متن اشارات کرده است، و آن را ” لباب الاشارات” نامیده است.
كشف التمويهات في شرح التنبيهات، تألیفِ ابوالحسن علی آمدی. گویند این اثر در نقد شرح رازی است.
حلّ مشکلات الاشارات، تألیف نصیرالدین طوسی. او در این کتاب شرح رازی را نقد می کند، و به برخی از اعتراضات وی پاسخ می گوید.
المحاکمات، تألیف قطب‌الدین رازی.
بشارات الاشارات، تألیف شمس‌الدین سمرقندی.
شرح الاصول و الجمل، تألیف ابن کمونه.
کحل الابصار، تألیف میر سید احمد علوی.
افزون بر شروح فوق، حواشی متعددی بر اشارات و شروح آن نگارش شده است. از آن میان می توان به حاشیه ملاعبدالرزاق لاهیجی و آقاحسین خوانساری اشاره کرد.
دو ترجمه و شرح زیر به زبان فارسی در دوره معاصر منتشر شده است:
ایضاح الاشارات، تألیف جعفر زاهدی و “ترجمه و شرح اشارات و تنبیهات” تألیف حسن ملکشاهی.
علاوه بر اینها دو ترجمه کهن از اشارات به تصحیح حسن مشکان طبسی و احسان یارشاطر به چاپ رسیده است.
متن اشارات نخستین بار در ۱۸۹۲ در لیون و نیز همراه ترجمۀ فرانسوی گواشون در ۱۹۵۱ در پاریس و با تصحیح محمود شهابی در ۱۳۳۹ش در تهران به همراه لباب الاشارات رازی چاپ شده است.
مسعود تلخابی
