منظور از “تجربه ذهنی” (Mental experience) «قدرت تعقل» (intellect) و «هوشیاری» (consciousness) است. «قدرت تعقل» (intellect) در برابر: غريزه يا درونراند (tcnitsni) و احساس (gnileef) قرار می گیرد.
این تجربه ذهنی آمیزه ای از «تفکر»، «ادراک»، «حافظه»، «هیجان»، «اراده»، «تخیل» و «فرایندهای ناخودآگاه شناختی» (unconscious cognitive processes) است. این اصطلاح ضمنا می تواند فقط به فرایند تفکر (thought process) اشاره داشته باشد.
«قدرت تعقل» (intellect) توانایی تفکر به روش منطقی و فهم چیزها است، به ویژه در سطح عالی و پیشرفته.
«تفکر» (thought) جست وجوگریهای ذهن است، که نتیجۀ آن سیر از معلوم به مجهول است. چون ذهن دربرابر امری مجهول (=سؤال) قرار گیرد متوجه معلوماتی (مبادی) میشود که بهگونهای با مجهول در ارتباطاند. آن گاه به ترتیبِ امور معلوم میپردازد و بدینسان بهسوی مجهول حرکت و مجهول را کشف میکند.
ادراک یا دریافتن (Perception) فرایند آگاهی یافتن از اطلاعات (داده های) حسی و شناخت آنهاست.
«حافظه» (memory) توانایی انباشت و فراخوانی مشاهدات و احساسها و مهارت هاست.
«هَیَجان» (emotion) حالتی پیچیده در بدن و ذهن است. از لحاظ جسمی موجب تغییرات فیزیولوژیکی مانند افزایش یا کاهش ضربان قلب، کاهش یا افزایش فعالیت برخی غدد، یا تغییر درجه حرارت بدن میشود و از لحاظ جنبههای ذهنی منجر به افزایش ادراک و گاه آشفتگی در تفکر و قضاوت میشود.
«اراده» (will) توانایی گزینش از میان چند شیوۀ رفتار متفاوت و عملکردن بدان است.
تخیّل (imagination) روند آگاهانۀ پدید آمدن ایدهها یا تصاویر اشیا، رویدادها، رابطهها، ویژگیها، یا فرآیندها در ذهن است.
سرانجام “شناخت ناخودآگاه” (Unconscious cognition) پردازش ادراک، حافظه، یادگیری، اندیشه و زبان است، بدون اینکه از آن آگاهی داشته باشیم. نقش ذهن ناخودآگاه در تصمیم گیری، موضوعی است که توسط دانشمندان علوم اعصاب، زبان شناسان و روانشناسان در سراسر جهان بسیار مورد بحث و بررسی است.
مسعود تلخابی